2022/1 Er was eens…

Hoofdredactioneel

‘De natuur creëert lichamen en het zijn verhalen die daar mensen van maken’, meent hoofdpersoon Carmen in het boekenweekgeschenk van 2022.[1] Carmen leest graag verhalen om betekenis te geven aan het leven en tegelijkertijd om te ontsnappen uit de werkelijkheid. Of het nu een epos is van Homerus, de Germaanse sprookjes die werden neergeschreven door de gebroeders Grimm, of het boekenweekgeschenk zelf, mensen hebben verhalen nodig.

De verhalen van Duizend-en-één nacht zijn misschien wel de beroemdste volksverhalen uit de Arabische en islamitische wereld. We kennen ze uit het Arabisch, maar de verhalen vertonen invloeden uit een veel groter gebied waaronder Iran en India. Het gruwelijke kaderverhaal vertelt over de koning Shahriyar: als hij zijn vrouw met een ander betrapt, is zijn eer zo gekrenkt dat hij niet alleen zijn vrouw en haar minnaar ombrengt, maar ook iedere nieuwe bruid na één huwelijksnacht met haar te hebben doorgebracht. De jonge Sheherazade weet haar noodlot uit te stellen door een verhaal te beginnen en niet af te maken. Shahriyar wil zo graag weten hoe het afloopt dat hij haar nog een dag laat leven, maar de volgende avond is ze alweer een nieuw verhaal begonnen en zo duizend-en-één nachten lang: vertellen als overlevingsstrategie.

In deze ZemZem staan de verhalen in de Arabische en islamitische wereld centraal. In deze verhalen keert een aantal thema’s en figuren telkens terug. Een terugkerend thema is de onmogelijke liefde, zoals die tussen Leila en Majnun, een verhaal over een liefde die de grenzen tussen sociale klassen doorbreekt en de geliefde tot waanzin drijft (zie de afbeelding op de laatste pagina). Terugkerende figuren zijn verschoppelingen zoals de ongetrouwde oude vrouw of de rondreizende derwisj, en mythische figuren als de boeman en de djinn – een figuur die we ook uit West-Europese verhalen kennen als de geest uit de fles.

Dit soort overlappingen tonen de kruisbestuiving tussen de verschillende landen en zelfs werelddelen. De op de cover van dit nummer afgebeelde Joha, ook bekend als Hodja, is een goed voorbeeld: de anekdotes over deze pover bedeelde schelm zijn bekend in Noord-Afrika, Turkije, Iran, de Balkan en op Sicilië.[2] Zo gaat het verhaal dat een buurman kwam vragen of hij Joha’s ezel mocht lenen. ‘Die is er helaas niet vandaag’, zei Joha, maar op dat moment klonk er gebalk uit de vertrekken. ‘Nou het lijkt erop dat ik geluk heb en de ezel er toch is’, zei de buurman. ‘Wat?! Neem je het woord van een ezel boven dat van een man, wit van baard en wijs geworden met de jaren?’

De focus in dit nummer ligt op verhalen van Marokko tot Iran die algemeen bekend zijn en mondeling worden overgeleverd, van (groot)ouders op kinderen, of door professionele verhalenvertellers op een dorpsplein. Voor deze ZemZem hebben we een aantal specialisten gevraagd om te reflecteren op een specifieke verteltraditie. Richard van Leeuwen schrijft over de djinns die niet alleen volksverhalen, maar ook religieuze teksten en het dagelijks leven van moslims bevolken. Asghar Seyed-Gohrab vertelt over de populaire veertiende-eeuwse gedichten van de Perzische Hafez. De verteltraditie in Noord-Marokko komt aan bod in Khalid Mourighs
stuk over Amazighsprookjes. Daarnaast hebben we Melanie Magidow geïnterviewd over het epos Sirat al-Amira Dhat al-Himma, dat als hoofdpersoon een vrouwelijke held heeft. De professionele verteller Bochra Laghssais sprak met ons over haar vak en het belang van verhalen als cultureel erfgoed. Haar grootmoeder vertelde verhalen om de kinderen zoet te houden tijdens de koude winternachten en om de kinderen normen en waarden bij te brengen. Net als bij het personage uit het boekenweekgeschenk hadden haar verhalen de dubbele functie van duiding en ontsnapping.

Tot slot hebben we twee verhalenvertellers uit de regio gevraagd om hun verhaal te delen. Daarmee plaatst het katern zich in de dynamiek tussen verteller en verhaal waarop alle auteurs reflecteren. Dat kunt u zelf ook doen. Probeer eens een verhaal na te vertellen – uit deze ZemZem, uit de prachtige Nederlandse vertaling van De vertellingen van duizend-en-één nacht door Richard van Leeuwen, of een verhaal dat u gehoord heeft op een van de story-telling nights in Mezrab of De Sprekende Ezels. Ga ervoor zitten, met familie of collega’s, vrienden of uw eenzame buurvrouw, en wie weet krijgt u er een ander mooi verhaal voor terug.