Van 19 tot en met 28 november vindt het jaarlijkse Internationale Documentaire Festival Amsterdam (IDFA) plaats, het meest prestigieuze documentairefestival ter wereld. Ook voor ZemZem-lezers valt er weer een hoop te bekijken. Judith Naeff geeft een overzicht van de films die binnen de thema’s van ZemZem vallen.
Om te beginnen: de specials
Dit jaar wordt de IDFA Lifetime Achievement Award uitgereikt aan de Armeense documentairemaker Artavazd Pelechian. Vier van zijn films worden dit festival vertoond. Alle vier vormen karakteristieke experimentele montages. De twee klassiekers We (1969, 26 min.) en Seasons of the Year (1975, 29 min.) gaan over Armenië; de laatste focust op een teruggetrokken berggemeenschap.
Verder heeft de eregast van het festival dit jaar, de grande dame der kunstzinnige video-essays Hito Steyerl, een top 10 samengesteld waarin maar liefst drie Libanese korte video’s zijn opgenomen. Van performance artist Rabih Mroué zijn twee video-essays te zien die samen reflecteren op de relatie tussen beeld en de dood: in On Three Posters (2004, 18 min.) analyseert hij de getuigenis van een communist vlak voor zijn zelfmoordaanslag in 1985. In The Pixelated Revolution (2012, 22 min.) reflecteert hij op video’s van de revolutie in Syrië waarin op de videomaker wordt geschoten. Verder selecteerde Steyerl Letter to a Refusing Pilot (2013, 34 min.) van Akram Zaatari, filmmaker en oprichter van de Arab Image Foundation. Het is een experimentele documentaire over een Israëlische piloot die weigerde een school te bombarderen.
Nasleep van de ‘Arabische lente’
Het jaar 2021 stond bij ZemZem in het teken van tien jaar na de Arabische lente. Zoals te verwachten was, besteedt het IDFA ook aandacht aan de nasleep van de Arabische opstanden. De tragedie die zich het afgelopen decennium in Syrië voltrok, neemt een belangrijke plaats in. The Pixelated Revolution (Rabih Mroué, 2012, 22 min.) werd hierboven al genoemd. Little Palestine, Diary of a Siege (Abdallah al-Khatib, 2021, 89 min.) is een verslag van de belegering van het Palestijnse kamp Yarmouk bij Damascus. Op de DocLab-tentoonstelling in de Tolhuistuin is daarnaast een minimalistisch videospel te spelen waarin de speler moet zien te overleven in een belegerde stad (Gates of Aleppo, Wolfswift, Georg Hobmeuer, Joshua Hollendonner, 2020, 8 min.).
Maar er zijn nog meer documentaires over Syrië te zien. Stories of Destroyed Cities (Sêro Hindê, 2016, 78 min.) vertelt in een mix van feit en fictie verhalen over de verwoesting en wederopbouw van drie steden in Rojava. Nidal al-Dibs vluchtte vanuit Syrië naar Egypte en filmde daar voor Homemade Stories (2021, 69 min.) zijn Egyptische vrienden die een vervallen bioscoop nieuw leven in proberen te blazen. Het verhaal is verweven met zijn eigen pogingen om zijn huis te verbouwen in zijn moederland. Our Memory Belongs to Us (Rami Farah, 2021, 90 min.) brengt Syrische vluchtelingen samen om terug te kijken op hun rol als activisten tijdens te protesten van 2011 en na te denken over wat te doen met die herinneringen. Deze film is wellicht mooi om samen te bekijken met I Am Trying to Remember (Pegah Ahangarani, 2021, 16 min.), een korte film waarin de filmmaker aan de hand van homevideo’s en de familiegeschiedenis de herinnering aan de Iraanse revolutie (1978) reconstrueert.
Ook andere Arabische opstanden komen aan bod. As I want (Samaher Alqadi, 2021, 88 min.) blikt terug op het seksuele geweld in Egypte rond de tijd van de coup in 2013 en reflecteert op wat het betekent een vrouw te zijn in Egypte tijdens en na de revolutie. After A Revolution (Giovanni Buccomino, 2021, 121 min.) schetst een portret van een broer en zus die tegengestelde kanten kozen tijdens de revolutie in Libië. Nu de oorlog weer oplaait wordt hun vurige strijd voor gerechtigheid op de proef gesteld. Beirut: Eye of the Storm (2021, 75 min.) van de beroemde documentairemaker Mai Masri is een portret van de Libanese revolutie van 2019. Het staat in sterk contrast met Octopus (Karim Kassem, 2021, 64 min.), een verstilde film over de nasleep van de explosie in Beiroet op 4 augustus 2020.
Conflict
Ieder jaar toont IDFA wel een film over het conflict in Israël en Palestina. Dit jaar zijn er twee te zien. Figure-Ground (Tal Elkayam, 2021, 70 min.) is een compilatie van gevonden YouTube-video’s van het leven in Tel Aviv enerzijds en op de Westelijke Jordaanoever anderzijds. Door die realiteiten naast elkaar te plaatsen uit de experimentele documentaire kritiek op bezetting en segregatie. Met The First 54 Years – An Abbreviated Manual for Military Occupation (2021, 110 min.) koos filmmaker Avi Mograbi voor de vorm van een handleiding om gortdroog en daardoor misschien extra pijnlijk de geschiedenis van de militaire bezetting door Israël aan te kaarten.
Conflicten in de MENA-regio die de laatste jaren beduidend minder media-aandacht krijgen, zijn die in de Westelijke Sahara en Zuid-Oost Turkije. De korte film Galb’Echaouf (Abdessamad El Montassir, 2021, 19 min.) gebruikt beelden van het desolate woestijnlandschap van de Westelijke Sahara om de verzwijging te verbeelden van het geweld en de ontheemding in de jaren zeventig van de vorige eeuw.
De documentaire Nosema (Etna Ozbek, 2021, 32 min.) volgt een echtpaar dat tot de Assyrisch-Chaldeeuwse gemeenschap van Turkije behoort. Ze keren terug naar het dorp in Zuid-Oost Turkije dat ze al meermaals waren ontvlucht vanwege het conflict met de Koerden. Drie maanden na de opnamen is het stel spoorloos verdwenen.
Kinderen in Iran
Van de Iraanse grootmeester Abbas Kiarostami wordt dit jaar de documentaire Homework uit 1989 vertoond, een portret van Iraanse kinderen (74 min.). Ook staat er een hedendaags vervolg op het programma: in Tonight’s Homework (Ashkan Nejati, 2021, 78 min.) worden dezelfde vragen gesteld. Zo ontstaat een indirect portret van maatschappelijke problemen in hedendaags Iran. Een heel ander werk, dat zich ook richt op kinderen, is Water, Wind, Dust, Bread (Mahdi Zamanpoor Kiasari, 2021, 25 min.). Daarin worden twee kinderen in de Iraanse woestijn gevolgd. Hun vriendschap staat centraal, maar de lichamelijke beperking van het ene kind en het gebrek aan identiteitspapieren van de ander brengen ook maatschappelijke kwesties voor het voetlicht.
Traditie en moderniteit
Een vierde film uit Iran volgt een vrouw met de vurige wens visagie te gaan studeren en haar worsteling met de conservatieve normen in haar dorp (Makeup Artist, Jafar Najafi, 2021, 76 min). Hetzelfde thema van de droom om te gaan studeren en de verstikkende normen op het platteland komt aan bod in de Turkse film Les enfants terribles (Yaramaz çocuklar, 2021, 93 min).
Milieu
Een meer eigentijds thema is het milieu en klimaatverandering. De Israëlische film Herd (Omer Daida, 2021, 37 min.) is een intiem vader-dochterportret. De dochter reflecteert op het leven, de familie en de toekomst van de familieboerderij. Ze verschilt met haar vader van mening over de veeteelt, maar helpt desondanks op de boerderij.
Wild Relatives (Jumana Manna, 2018. 64 min.) was vorig jaar al in het EYE filmmuseum te zien, maar voor wie het toen gemist heeft, draait hij nu op het IDFA. De film gaat over het project waarbij een selectie zaadvariëteiten bij hoge uitzondering zijn uitgeleend vanuit de ondergrondse bunker in Svalbard (Noorwegen), waar zaden liggen opgeslagen om de wereld te voeden na een klimaatcatastrofe. Nadat de zaadbank in Syrië met spoed was verlaten toen de oorlog uitbrak, zijn wetenschappers met de Syrische zaden aan de slag gegaan in onder andere Libanon, Italië en Marokko. Beelden van zingende Syrische vrouwen tussen wuivend graan worden afgewisseld met beelden van dik ingepakte Noren bij de bunker.
How to Kill a Cloud (Tuija Halttunen, 2021, 81 min.) volgt een wetenschapper die een prestigieuze beurs heeft gekregen om wolken te maken in de woestijn van de Verenigde Arabische Emiraten. De film toont haar worsteling met de technocratische realiteit en ethische vragen rond haar project. In Bigger than Us volgt Flore Vasseur (2021, 96 min.) de Indonesische Melati die de wereld rondreist en jongeren ontmoet in onder andere Malawi, Libanon en Brazilië, die zich inzetten voor een betere wereld.
Migratie & diversiteit
De in Brazilië geboren Karim Ainouz maakt in het poëtische Mariner of the Mountains (2021, 99 min.) een reis naar het bergdorp van zijn vader in Algerije. In May God Be With You (Cléo Cohen, 2021, 80 min.) voelt de filmmaker haar vier grootouders aan de tand over hun Joods-Arabische identiteit en hun wortels in Noord-Afrika. Flee (Jonas Poher Rasmussen, 2021, 90 min.) vertelt het vluchtverhaal van de Afghaanse Amin in een ontroerend verhaal dat grotendeels geanimeerd is om zijn anonimiteit te waarborgen.
Twee films tonen uiteenlopende kanten van de hedendaagse islam. New Muslim Cool (Jennifer Maytorena Taylor, 2009, 83 min.) gaat over een voormalige drugsdealer in Pittsburgh die zich op zijn eenentwintigste tot de islam bekeerde en nu op scholen voorlichting geeft over drugsgebruik. Seyran Ates: Sex, Revolution and Islam (Nefise Özkal Lorentzen, 2021, 81 min.) volgt de Turks-Duitse Seyran Ates, feminist, advocaat en vrouwelijke imam die onder doodsbedreigingen pleit voor een seksuele revolutie binnen de islam.
Dichter bij huis is het caleidoscopische portret van multicultureel Amsterdam dat Johan van der Keuken in 1996 maakte als antwoord op Paul Scheffers essay “Het Multiculturele Drama”: Amsterdam Global Village (240 min!).
Indonesië
Tot slot: vooruitblikkend op de nieuwe ZemZem-editie over Indonesië (december 2021), willen lezers wellicht het destijds controversiële Indonesia Calling gaan zien dat Joris Ivens in 1946 uitbracht over de Australische havenstakingen in solidariteit met de Indonesische bevrijdingsstrijders (23 min.). In Now Is the Past – My Father, Java & the Phantom Films (Shin-ichi Ise, 2021, 89 min.) onderzoekt de filmmaker de geschiedenis van zijn vader die zijn leven lang zweeg over zijn tijd in Indonesië, waar hij Japanse propaganda-films maakte die de bezetting goedpraatten.
Een beeld van hedendaags Indonesië is te zien in Sasha Friedlanders Where Heaven Meets Hell (2021, 54 min.) over zwavelmijnen op Oost-Java, waar de schoonheid van het spectaculaire vulkaanlandschap in scherp contrast staat met het gevaarlijke werk en de armoede van de mijnwerkers.
Veel kijkplezier!
Judith Naeff is docent Culturen van het Midden-Oosten aan de Universiteit Leiden en schrijft regelmatig voor ZemZem.