2019/1 De stad

Hoofdredactioneel

Het Midden-Oosten en Noord-Afrika verstedelijken in een zeer hoog tempo. De komende decennia zal het aantal stadsbewoners alleen maar groeien, zeker gezien de zeer jonge gemiddelde leeftijd van de bevolking. Ook hier zet zich het mondiale proces van urbanisatie onverminderd voort, alsook de problematiek die daarmee gepaard gaat: gebrek aan woningen en sociale voorzieningen, segregatie en uitsluiting, en vernietiging van erfgoed. Daarbij zijn veel steden in de regio de afgelopen decennia het toneel geweest van oorlogen en bombardementen, die diepe sporen hebben achtergelaten in de stad en haar bevolking. In deze ZemZem kijken we naar steden in het Midden-Oosten en Noord-Afrika. De bijdragen in het katern gaan over de stad in literatuur en verbeelding, maar ook over de stad als toneel van strijd, sociale ongelijkheid en protest. We vroegen een aantal vertalers en andere specialisten om te kijken naar de rol die de stad speelt in literatuur uit de regio. In acht portretten tonen zij ons steden als Istanbul, Mekka en Qom door de ogen van schrijvers in wiens romans en gedichten de stad een centrale plaats inneemt, of zelfs een personage op zichzelf is. De auteurs zingen de lof op hun stad, vervloeken haar, vergelijken haar met een minnares of monster, en laten zien hoezeer zij vervlochten is met de levens van haar inwoners.

De kracht van de stad, maar ook de gespannen relatie tussen autoriteit en controle over de stad, was goed zichtbaar tijdens de opstanden van de Arabische Lente in 2011. Toen herwonnen demonstranten de stedelijke publieke ruimte met leuzen als ‘brood, vrijheid en sociale rechtvaardigheid’, het tekenen van revolutionaire boodschappen op de muren, en sit-ins. De strijd om de stedelijke ruimte is goed te zien in de manier waarop de Egyptische overheid steeds opnieuw de graffiti verwijderde en het Tahrirplein probeerde te coöpteren, om er uiteindelijk een wanstaltig en ontoegankelijk monument neer te zetten. De thema’s van strijd, verlies, wederopbouw en het herwinnen van de stad lopen ook door tal van bijdragen in deze ZemZem. De verwoestende oorlogen van de afgelopen decennia hebben steden als Beiroet en Aleppo in puin doen veranderen. Hasan Alkhatib, redacteur van ZemZem en zelf Damasceen, interviewde Syriërs in Nederland over hun thuissteden in Syrië. Kunsthistoricus Thijs Gerbrandy sprak met Marwa al-Sabouni, winnares van de Prins Claus Prijs, over haar kritische perspectief op historische architectuur in Syrië. Judith Naeff buigt zich aan de hand van de Bijbelse mythe van Babel over de verbeelding van moderne hoogbouw in Beiroet in het werk van de Libanese kunstenaar Ayman Baalbaki.

Niet alleen in de huidige tijd zijn de Midden-Oosterse en Noord-Afrikaanse steden een dynamische en levendige plek. Tijdens de middeleeuwen behoorden Caïro en Bagdad tot de grootste en meest geavanceerde steden ter wereld. Toch wordt het beeld van zowel historische als moderne steden in het Midden-Oosten en Noord-Afrika dikwijls bepaald door oriëntalistische stereotypen. De mythe van de ‘islamitische stad’ als toneel van wanorde en intrige, een door religie gedomineerd domein dat haaks staat op de westerse stedelijke orde, steekt helaas nog regelmatig de kop op. Daarom verbindt Maaike van Berkel een kritiek op Max Webers typering van deze ‘islamitische stad’ aan haar analyse van de middeleeuwse watervoorziening van Basra en Bagdad. Zij koppelt deze ook aan de huidige problematiek rond waterschaarste in Irak en de regio als geheel. Christiana Strava laat in haar bijdrage zien dat het stereotyperende idee van Arabische ‘hangjongeren’ voorbij gaat aan de sociale en politieke problematiek in de stedelijke context.

Zoals Naeff al aansnijdt in haar artikel, is de stedelijke realiteit in het Midden-Oosten en Noord-Afrika ook die van megalomane kapitalistische bouwprojecten, toenemende segregatie en een gebrek aan sociale voorzieningen. De bouwprojecten in steden als Dubai en Abu Dhabi zijn symbool geworden van uitbuiting en uitsluiting. De steden kunnen de aanhoudende bevolkingsgroei niet aan, met steeds verder dichtslibbende verkeersaders en steeds meer ‘informele’ wijken, waar het armere deel van de bevolking leeft, terwijl de elite zich terugtrekt in ommuurde enclaves. In Egypte is president Sisi druk bezig met de bouw van een nieuwe hoofdstad ‘New Cairo’, goed voor vijf miljoen inwoners. Maar de problemen zijn niet opgelost met een blinkende nieuwe hoofdstad. Veel van de 22 miljoen inwoners van Caïro kampen met een nijpend gebrek aan sociale voorzieningen en zijn verwikkeld in een constante strijd met de luchtvervuiling, zo laat Dalila Ghodbane zien in haar artikel over het klimaat in Caïro. De problemen zijn de stad voorlopig nog niet uit, en dat geldt niet alleen voor steden in het Midden-Oosten en Noord-Afrika. Toch zullen ze blijven groeien. De aantrekkingskracht van de stad blijft. Of het nu economische overwegingen zijn, een verlangen naar avontuur, of literaire romantiek. De stad, daar moet je zijn!

Lucia Admiraal en Josephine van den Bent