Koerden tussen democratisering en autoritarisme

In het voorjaar van 2016 staat alle vooruitgang die de Koerden in het afgelopen decennium hebben geboekt op losse schroeven. In Turkije laaide in de zomer van 2015 het geweld tussen de Arbeiderspartij van Koerdistan (Partiya Karkerên Kurdistan, PKK) en Turkse veiligheidstroepen weer op, en is het vredesproces dat in de voorafgaande jaren was ingezet tot stilstand gekomen. Iraaks Koerdistan maakt een politieke en economische crisis van ongekende omvang door: de regionale regering (KRG) verkeert in acute geldnood, kampt met de aanhoudende dreiging van IS, de zelfbenoemde Islamitische Staat in Irak en Syrië, en wordt verlamd door destructieve onderlinge twisten. De situatie van de Koerden in Syrië, waar zich sinds enige tijd enkele ‘kantons’ onder Koerdisch gezag hebben gevormd, is precair en onzeker, met name sinds Rusland zich direct in de Syrische burgeroorlog is gaan mengen. Kortom, op al deze fronten is er momenteel reden voor grote zorg, zo niet voor pessimisme.

Het begin van deze eeuw was een tijd van relatieve rust en van een reëel vooruitzicht op een vreedzame en civiele oplossing van de Koerdische kwestie in zowel Turkije als Irak. In Turkije luidde de verkiezingsoverwinning van de AKP onder leiding van Erdoğan in 2002 een nieuw politiek tijdperk in. Door een succesvol economisch beleid bracht de AKP-regering de inflatie en de immense schulden bij IMF en Wereldbank snel terug, en onderhandelingen over toetreding tot de EU werden met nieuw elan hervat; bovendien werden allerlei politieke taboes doorbroken, niet alleen ten aanzien van religie in de openbare ruimte, maar vooral ook ten aanzien van de Koerdische kwestie. In de eerste Erdoğan-jaren betoonden veel waarnemers zich dan ook voorzichtig optimistisch over de democratisering van het land. Naarmate zijn machtsbasis steviger werd begon Erdoğan zich echter steeds autoritairder en intoleranter te gedragen tegenover zijn politieke tegenstanders, en tegen critici. Met name sinds zijn verkiezing tot president in 2014 streeft hij openlijk naar de omvorming van Turkijes parlementaire democratie in een presidentieel systeem dat weinig verschilt van Poetins autoritaire heerschappij in Rusland.

Over de vraag waarom Erdoğan zo sterk van koers is veranderd verschillen de meningen. Cynici verkondigen dat hij altijd met dubbele tong heeft gesproken en zijn ware, islamistische, agenda verborgen heeft gehouden; maar zulke reductionistische analyses zien over het hoofd dat er in de eerste jaren na 2002 wel degelijk veel vooruitgang is geboekt, en dat Erdoğans steeds sterkere autocratische neigingen ook binnen de AKP een enorme omslag betekenen.